Devletçilik unsuruna ve ülkede birinci vakit içinderda ulusallaştırılan işletmelere gelin bir arada bakalım.
Devletçilik, sanıldığı üzere her ekonomik faaliyeti yalnız devletin uğraşı alanı sayan bir unsur değildir. Ne sosyalizm ne de liberalizm diyen Atatürk bu ilkeyi şöyleki tanımlıyor:
‘Türkiye’nin uyguladığı devletçilik sistemi, on dokuzuncu yüzyıldan beri sosyalizm kuramcılarının ileri sürdükleri fikirlerden alınarak çeviri edilmiş bir sistem değildir. Bu, Türkiye’nin ihtiyaçlarından doğmuş, Türkiye’ye has bir sistemdir.
Devletçiliğin bizce manası şudur: Bireylerin özel teşebbüslerini ve faaliyetlerini temel tutmak; ancak büyük bir milletin bütün ihtiyaçlarını ve biroldukça şeylerin yapılmadığını göz önünde tutarak, memleket iktisadını devletin eline almak.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Türk vatanında yüzsenelerdan beri kişisel ve özel teşebbüslerle yapılamamış olan şeyleri bir an evvel yapmak istedi ve kısa bir vakitte yapmayı başardı. Bizim izlediğimiz bu yol, görüldüğü üzere, liberalizmden öteki bir yoldur.’
Gerek Sivas gerek Misak-ı Ulusal gerekse Lozan’da odunsuz olması gerektiği lisana getirilen siyasi ve iktisadi bağımsızlık, İzmir İktisat Kongresi’nde bir kere daha vurgulanır.
1923 yılının birinci aylarında İzmir’de toplanan İktisat Kongresi’nin açış konuşmasını yapan Mustafa Kemal, geçmişteki bağımlılık münasebetlerini eleştirir ve kurulmakta olan devletin siyasi bağımsızlığına ters olmamak kaidesiyle, yabancı sermayeye açık ve onunla işbirliği ortasında olunacağının iletisini verir.
Atatürk’ün bu yaklaşımı kongrenin sonunda alınan Misak-ı İktisadi kararlarına da yansır. Metnin 9. hususu şu biçimde der:
“Türk, dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına düşman olmayan milletlere ebediyen dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar değildir. Lakin kendi yurdunda kendi lisanına ve kanununa uymayan kuruluşlarla münasebette bulunmaz.”
bu biçimde denilebilir ki Cumhuriyetin birinci senelerında devlet, iktisattaki bağımsızlık ve milliyetçilik vurgusunu yabancıların Türk devletinin yargı ve mali kurallarına ve kararlarına uygun hareket etmeleri olarak anlar.
1929’da dünyada yaşanan ekonomik krize kadar Cumhuriyet takımları Türk Müslüman nüfus ortasından kuvvetli bir teşebbüsçü sınıf yaratma hedefi güttüğü ve bunu yabancı sermayeyle işbirliği çerçevesinde gerçekleştirmeye çalıştığı görülür. Yani bağımsızlığı sekteye uğratacak, kapitülasyonları çağrıştıracak ayrıcalıkların kelam konusu olmaması koşuluyla, yabancı sermayeye davetkar olan yaklaşım periyoda damgasını vurur.
Lakin Atatürk vakit kaybetmeden iki işletme alanının ulusallaştırılmasının epeyce kıymetli olduğunu düşünür. Bunlardan biri demiryollarından yabancı sermayenin tasfiyesi olur.
Bu doğrultuda karar, Amerikan sermayesini temsil eden Chester kümesi ile imtiyazlı bir demiryolu yatırım mutabakatı için yapılan görüşmeler bir sonuca ulaşamayınca alınır. Sonuç olarak 1924-1928 yılları içinde Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı ile birlikte Haydarpaşa-Ankara, Eskişehir – Konya, Arifiye – Adapazarı ve Mersin – Tarsus-Adana demiryolu sınırları devlet tarafınca satın alınarak ulusallaştırılır.
Ulusallaştırma yapılan ikinci alan ise Duyunu Umumiye’nin denetimi altında, Almanya ve Avusturya ortaklı bir şirket olan tütün rejisi olur.
Bu ‘Reji’yi özetlemek gerekirse anlatacak olursam: Osmanlı üreticisi ürettiği tüm tütün, tuz ve alkolü Rejinin belirlediği fiyattan Reji yönetimine vermek zorundadır. Köylü Rejiden müsaadesiz kendi içeceği tütünü bile saklayamaz ve bir köyden diğer bir köye müsaadesiz tütün ve tuz taşımanın cezası hayli ağırdır. Ayrıyeten rejinin kendi kolluk kuvvetleri vardır (!)
Türkiye Cumhuriyeti ise 1925 yılında 4 milyon lira vererek ‘Reji’yi ortadan kaldırır. Lakin malumunuz hükümetimiz 2004-2008 yılları içinde Tekel’i yeniden özelleştirerek büsbütün elden çıkarmıştır.
Bu ortada atlanmaması gereken devletçilik ile ilgili en değerli adımlardan biri “Kabotaj Kanunu”dur. Ve 1 Temmuz 1926’da maddeleşir.
Kabotaj, bir ülkenin iskele yahut limanları içinde gemi işletme işine verilen isimdir. 1926’daki yasa ile ise akarsularda, göllerde, Marmara denizi ile boğazlarda, bütün kara sularında ve bunlar ortasında kalan körfez, liman, koy ve gibisi yerlerde, makine, yelken ve kürekle hareket eden araçları bulundurma; bunlarla mal ve yolcu taşıma hakkı Türk yurttaşlarına verilir.
1929 Dünya Ekonomik Krizi gelir çatar… Ve Türkiye iktisadı dışa kapanarak devlet eliyle bir ulusal endüstrileşme devrine girer.
1933-1945 yılları içinde 21 ayrıcalıklı yabancı şirket ulusallaştırılır, işte onlardan birkaçı:
Bir üst unsurdaki kamulaştırılan işletmelere baktığımızda kritik hangi alan var ise devletin yani halkın eline alır. Yapılabilecek kısa bir araştırma ile ise şu an bu işletmelerin kaçının hala devlete yani halka ilişkin olduğu görülebilir.
Geçmişe de bakarak düşünüyorum ki kamulaşmadan, üretmeden yapılacak rastgele bir ‘ekonomik seferberlik’ pek de işe yaramayacaktır. Siz ne düşünüyorsunuz?
Devletçilik, sanıldığı üzere her ekonomik faaliyeti yalnız devletin uğraşı alanı sayan bir unsur değildir. Ne sosyalizm ne de liberalizm diyen Atatürk bu ilkeyi şöyleki tanımlıyor:
‘Türkiye’nin uyguladığı devletçilik sistemi, on dokuzuncu yüzyıldan beri sosyalizm kuramcılarının ileri sürdükleri fikirlerden alınarak çeviri edilmiş bir sistem değildir. Bu, Türkiye’nin ihtiyaçlarından doğmuş, Türkiye’ye has bir sistemdir.
Devletçiliğin bizce manası şudur: Bireylerin özel teşebbüslerini ve faaliyetlerini temel tutmak; ancak büyük bir milletin bütün ihtiyaçlarını ve biroldukça şeylerin yapılmadığını göz önünde tutarak, memleket iktisadını devletin eline almak.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Türk vatanında yüzsenelerdan beri kişisel ve özel teşebbüslerle yapılamamış olan şeyleri bir an evvel yapmak istedi ve kısa bir vakitte yapmayı başardı. Bizim izlediğimiz bu yol, görüldüğü üzere, liberalizmden öteki bir yoldur.’
Gerek Sivas gerek Misak-ı Ulusal gerekse Lozan’da odunsuz olması gerektiği lisana getirilen siyasi ve iktisadi bağımsızlık, İzmir İktisat Kongresi’nde bir kere daha vurgulanır.
1923 yılının birinci aylarında İzmir’de toplanan İktisat Kongresi’nin açış konuşmasını yapan Mustafa Kemal, geçmişteki bağımlılık münasebetlerini eleştirir ve kurulmakta olan devletin siyasi bağımsızlığına ters olmamak kaidesiyle, yabancı sermayeye açık ve onunla işbirliği ortasında olunacağının iletisini verir.
Atatürk’ün bu yaklaşımı kongrenin sonunda alınan Misak-ı İktisadi kararlarına da yansır. Metnin 9. hususu şu biçimde der:
“Türk, dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına düşman olmayan milletlere ebediyen dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar değildir. Lakin kendi yurdunda kendi lisanına ve kanununa uymayan kuruluşlarla münasebette bulunmaz.”
bu biçimde denilebilir ki Cumhuriyetin birinci senelerında devlet, iktisattaki bağımsızlık ve milliyetçilik vurgusunu yabancıların Türk devletinin yargı ve mali kurallarına ve kararlarına uygun hareket etmeleri olarak anlar.
1929’da dünyada yaşanan ekonomik krize kadar Cumhuriyet takımları Türk Müslüman nüfus ortasından kuvvetli bir teşebbüsçü sınıf yaratma hedefi güttüğü ve bunu yabancı sermayeyle işbirliği çerçevesinde gerçekleştirmeye çalıştığı görülür. Yani bağımsızlığı sekteye uğratacak, kapitülasyonları çağrıştıracak ayrıcalıkların kelam konusu olmaması koşuluyla, yabancı sermayeye davetkar olan yaklaşım periyoda damgasını vurur.
Lakin Atatürk vakit kaybetmeden iki işletme alanının ulusallaştırılmasının epeyce kıymetli olduğunu düşünür. Bunlardan biri demiryollarından yabancı sermayenin tasfiyesi olur.
Bu doğrultuda karar, Amerikan sermayesini temsil eden Chester kümesi ile imtiyazlı bir demiryolu yatırım mutabakatı için yapılan görüşmeler bir sonuca ulaşamayınca alınır. Sonuç olarak 1924-1928 yılları içinde Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı ile birlikte Haydarpaşa-Ankara, Eskişehir – Konya, Arifiye – Adapazarı ve Mersin – Tarsus-Adana demiryolu sınırları devlet tarafınca satın alınarak ulusallaştırılır.
Ulusallaştırma yapılan ikinci alan ise Duyunu Umumiye’nin denetimi altında, Almanya ve Avusturya ortaklı bir şirket olan tütün rejisi olur.
Bu ‘Reji’yi özetlemek gerekirse anlatacak olursam: Osmanlı üreticisi ürettiği tüm tütün, tuz ve alkolü Rejinin belirlediği fiyattan Reji yönetimine vermek zorundadır. Köylü Rejiden müsaadesiz kendi içeceği tütünü bile saklayamaz ve bir köyden diğer bir köye müsaadesiz tütün ve tuz taşımanın cezası hayli ağırdır. Ayrıyeten rejinin kendi kolluk kuvvetleri vardır (!)
Türkiye Cumhuriyeti ise 1925 yılında 4 milyon lira vererek ‘Reji’yi ortadan kaldırır. Lakin malumunuz hükümetimiz 2004-2008 yılları içinde Tekel’i yeniden özelleştirerek büsbütün elden çıkarmıştır.
Bu ortada atlanmaması gereken devletçilik ile ilgili en değerli adımlardan biri “Kabotaj Kanunu”dur. Ve 1 Temmuz 1926’da maddeleşir.
Kabotaj, bir ülkenin iskele yahut limanları içinde gemi işletme işine verilen isimdir. 1926’daki yasa ile ise akarsularda, göllerde, Marmara denizi ile boğazlarda, bütün kara sularında ve bunlar ortasında kalan körfez, liman, koy ve gibisi yerlerde, makine, yelken ve kürekle hareket eden araçları bulundurma; bunlarla mal ve yolcu taşıma hakkı Türk yurttaşlarına verilir.
1929 Dünya Ekonomik Krizi gelir çatar… Ve Türkiye iktisadı dışa kapanarak devlet eliyle bir ulusal endüstrileşme devrine girer.
1933-1945 yılları içinde 21 ayrıcalıklı yabancı şirket ulusallaştırılır, işte onlardan birkaçı:
İstanbul T.A. Su Şirketi
İstanbul Telefon T.A.Ş.
İstanbul Elektrik Şirketi
İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo T.A.Ş.
Zonguldak ve Ereğli Kömür Madeni İşletmeleri
Ankara Elektrik ve Havagazı
Ergani ve Kuvar isen Bakır Madeni İşletmeleri
İzmir Rıhtım Şirketi
Şark Demiryolları T.A.Ş.
Bira Fabrikaları T.A.Ş.
Bir üst unsurdaki kamulaştırılan işletmelere baktığımızda kritik hangi alan var ise devletin yani halkın eline alır. Yapılabilecek kısa bir araştırma ile ise şu an bu işletmelerin kaçının hala devlete yani halka ilişkin olduğu görülebilir.
Geçmişe de bakarak düşünüyorum ki kamulaşmadan, üretmeden yapılacak rastgele bir ‘ekonomik seferberlik’ pek de işe yaramayacaktır. Siz ne düşünüyorsunuz?